François Begaudeau: Άνετος, διαλογικός, αντι-αυταρχικός, σωκρατικός. Αλλά μην του μιλήσετε στον ενικό, γιατί θα σας πάρει ο διάολος!..Την αφορμή μου την δίνει η ταινία "Ανάμεσα στους Τοίχους". Βλέπουμε τον καθηγητή να θεωρεί ως ύψιστη των προσβολών το ότι ο μαθητής του απευθύνεται στον Ενικό. Καταλαβαίνουμε ότι στην Γαλλική εκπαίδευση το να μιλάς στον καθηγητή σου στον ενικό θεωρείται ως το άκρον της απειθαρχίας, μια εξαιρετικά αξιόποινη πράξη.
Ας δούμε το θέμα λίγο ευρύτερα: Στην γαλλική κουλτούρα, το να επιλέγεις τον πληθυντικό ή τον ενικό, όταν απευθύνεσαι σε ένα πρόσωπο θεωρείται τόσο κεφαλαιώδους σημασίας, ώστε εφευρέθηκαν δύο ειδικά ρήματα για να χαρακτηρίσουν αυτήν την επιλογή. "Vouvoyer", παράγωγο από τον πληθυντικό της προσωπικής αντωνυμίας β' προσώπου "vous" ("εσείς"), που σημαίνει "μιλάω στον πληθυντικό με το σεις και με το σας", και "tutoyer", παράγωγο από τον αντίστοιχο ενικό "tu" ("εσύ"), που σημαίνει "μιλώ σε κάποιον στον ενικό". Τα αντίστοιχα ουσιαστικά είναι "vouvoiment" και "tutoiment".
Στην γαλλική λογοτεχνία, και γενικότερα κουλτούρα, τα ρήματα είναι πολύ συχνά για να δηλώσουν αυτήν την επιλογή. Υπάρχουν κάποιοι γενικοί "ηθικοί" κώδικες που επιτάσσουν την χρήση πληθυντικού ή ενικού, αλλά σε πολλές περιπτώσεις η επιλογή είναι προσωπική και δηλώνει την ποιότητα σχέσης που θέλεις να εγκαθιδρύσεις με ένα πρόσωπο. Αυτό βέβαια ισχύει και στην σύγχρονη ελληνική, αλλά στα γαλλικά πολύ περισσότερο.
Ας δούμε το θέμα λίγο ευρύτερα: Στην γαλλική κουλτούρα, το να επιλέγεις τον πληθυντικό ή τον ενικό, όταν απευθύνεσαι σε ένα πρόσωπο θεωρείται τόσο κεφαλαιώδους σημασίας, ώστε εφευρέθηκαν δύο ειδικά ρήματα για να χαρακτηρίσουν αυτήν την επιλογή. "Vouvoyer", παράγωγο από τον πληθυντικό της προσωπικής αντωνυμίας β' προσώπου "vous" ("εσείς"), που σημαίνει "μιλάω στον πληθυντικό με το σεις και με το σας", και "tutoyer", παράγωγο από τον αντίστοιχο ενικό "tu" ("εσύ"), που σημαίνει "μιλώ σε κάποιον στον ενικό". Τα αντίστοιχα ουσιαστικά είναι "vouvoiment" και "tutoiment".
Στην γαλλική λογοτεχνία, και γενικότερα κουλτούρα, τα ρήματα είναι πολύ συχνά για να δηλώσουν αυτήν την επιλογή. Υπάρχουν κάποιοι γενικοί "ηθικοί" κώδικες που επιτάσσουν την χρήση πληθυντικού ή ενικού, αλλά σε πολλές περιπτώσεις η επιλογή είναι προσωπική και δηλώνει την ποιότητα σχέσης που θέλεις να εγκαθιδρύσεις με ένα πρόσωπο. Αυτό βέβαια ισχύει και στην σύγχρονη ελληνική, αλλά στα γαλλικά πολύ περισσότερο.
Ας δούμε μερικά παραδείγματα. Στην συγκεκριμένη ταινία, βλέπουμε πώς οι μαθητές είναι υποχρεώμενοι να κάνουν vouvoiment στον καθηγητή τους, γιατί το αντίθετο θα ήταν μια θεμελιώδης αμφισβήτηση του αξιολογικού status quo που προσπαθεί να περάσει το σχολείο. Αντιθέτως, όμως, ο καθηγητής είναι αυτονόητο ότι μιλάει στους μαθητές στον Ενικό. Επειδή είναι ανήλικοι. Στο Γαλλικό Πανεπιστήμιο, ο καθηγητής υποχρεούται να μιλά στους φοιτητές του στον πληθυντικό. Το αντίθετο θα φαινόταν ως φοβερός αυταρχισμός. Γνωστός μου Γάλλος καθηγητής Πανεπιστημίου με μικρή γνώση ελληνικών, όταν ήλθε στην Ελλάδα και διαπίστωσε ότι οι Έλληνες συνάδελφοί του απευθύνονταν στους φοιτητές τους στον Ενικό, σοκαρίστηκε! Το σοκ του ήταν τέτοιας έντασης, που το ανάλογο θα ήταν αν βλέπαμε εμείς καθηγητές Πανεπιστημίου μιας άλλης χώρας να την πέφτουν απροκάλυπτα στις φοιτήτριες. Νομίζω, γενικά, ότι ένας Γάλλος φοιτητής, ένα tutoiment από τον καθηγητή του θα το έφερε πολύ βαρέως ως μια ακραία πράξη αυταρχισμού και εξευτελιστικής αμφισβήτησης της προσωπικότητάς του, σχεδόν σαν μια σεξουαλική παρενόχληση.
Αυτό, όμως, που σκανδαλίζει εμένα με αυτήν την πρακτική, είναι γιατί δεν μιλάνε στους ανήλικους στον πληθυντικό, όπως βλέπουμε και στην ταινία. Μοιάζει να υποκρύπτεται μια οντολογία, που δεν μου αρέσει καθόλου. Ότι ας πούμε την ανθρώπινη ιδιότητα την αποκτάς με την ολοκλήρωση των συνειδησιακών σου λειτουργιών κατά την ενηλικίωση. Ή, αν όχι αυτό, τότε τουλάχιστον ότι το tutoiment ανήκει στην φάση της οικειότητας, από την οποία όμως ο ενήλικος διεκδικεί ως δικαίωμά του να φύγει. Αλλιώς προσβάλλεται ως προσωπικότητα.
Υπάρχουν αστεία παραδείγματα και σε γαλλικές αστυνομικές ταινίες, όπου ένας εκβιαστής απαγωγέας λ.χ. μιλάει στο θύμα του για να αποσπάσει λύτρα, σε άπταιστο πληθυντικό, σαν να λέμε: "Ακούστε να δείτε, σκουλήκι, αν δεν δώσετε τόσα Ευρώ μέχρι αύριο, το μωρό σας θα εκτελεστεί" κ.ο.κ.
Το πιο ενδιαφέρον, όμως, παράδειγμα, είναι στις ερωτικές σχέσεις. Στην εποχή μας, βέβαια, το "je t'aime" είναι ο κοινός τόπος, αλλά στα μυθιστορήματα παλαιότερων εποχών είναι συχνότατο το "je vous aime" ("σας αγαπώ")! Αυτό είναι κατανοητό ως κάποιο βαθμό, όταν σε παλαιότερες εποχές ένας επίδοξος εραστής- σύζυγος δεν έχει αναπτύξει λόγωι των κοινωνικών συνθηκών οικειότητα με το αντικείμενο του πόθου του, οπότε το "je vous aime" είναι στην αρχή μια ομολογία έρωτα επίσημη και θεσμική, πρόδρομο ισόκυρο με μια κατοπινή πρόταση γάμου. Υπάρχουν, όμως, και περιπτώσεις, όπου ο εραστής δεν περνάει ποτέ από το "je vous aime" στο "je t'aime".
Δυο λογοτεχνικά παραδείγματα: Στα μυθιστορήματα του 19ου αιώνα, είναι πολύ συνηθισμένο μοτίβο ο 18χρονος που ερωτεύεται μια απρόσιτη 30χρονη, συνήθως παντρεμένη, και η οποία είναι ένα άπιαστο ιδεώδες, μια τέλεια γυναίκα- χίμαιρα, που δεν μπορεί να την φτάσει ποτέ. Σε αυτές τις περιπτώσεις, λ.χ. στον Stendhal και τον Flaubert (στην "Συναισθηματική Αγωγή" προς την περίφημη Mme Arnoux) δεν πρόκειται ποτέ να της κάνει tutoiment, γιατί αν το έκανε θα ήταν σαν να παραδεχόταν την χρεωκοπία του ιδεώδους του, σαν να ομολογούσε ότι η τελειότητα που απέδωσε στην υπερβατική ερωμένη του ήταν κίβδηλη. Οι έρωτες αυτοί είναι εκ των προτέρων ορισμένοι να μείνουν ανεκπλήρωτοι και το "je t'aime" είναι όχι μόνο ανέφικτο, αλλά και απευκταίο. Ακόμη περισσότερο ο αφηγητής- alter ego του Marcel Proust στην σειρά "Αναζητώντας τον χαμένο χρόνο", ακόμη και μετά την ολοκλήρωση του έρωτα συνεχίζει το vouvoiment. (Όπως και γενικά όλοι οι αριστοκράτες του έργου μιλάνε στους/στις συζύγους τους στον πληθυντικό, ακόμη και μετά από πολλά χρόνια γάμου). Καθώς μάλιστα διαθέτει ισχυρή ενδοσκόπηση, μας αναλύει το δράμα του: Όσο το αντικείμενο του έρωτά του διαθέτει απόσταση, και ο έρωτας είναι ανολοκλήρωτος, τόσο η επιθυμία τον φλέγει. Όταν η ερωμένη του δίνεται, και διαφαίνεται η προοπτική της αμοιβαιότητας, τόσο η σχέση γίνεται πληκτική και ανυπόφορη. Οπότε το vouvoiment λειτουργεί ως το υπέρτατο αφροδισιακό, το κράτημα σε μια απόσταση που είναι απαραίτητη για να εξιτάρει τον ερώντα, ώστε να μπορεί να λειτουργήσει ερωτικά. Το tutoiment θα ήταν το απόλυτο ξενέρωμα, η ευτέλιση του έρωτα. Για να το θέσω με όρους λακανιανούς (ο Lacan είναι αυτός που εν πολλοίς δόμησε μια ψυχαναλυτική θεωρία, πάνω στο βίωμα που προδρομικά αναλύει ο Proust) το tutoiment ανήκει στο επίπεδο της ανάγκης (της φυσικής, της βιολογικής), ενώ το vouvoiment στο επίπεδο της επιθυμίας, η οποία διαιωνίζεται, ακόμη κι αν εκπληρωθεί η ανάγκη. Ή αλλιώς, το tutoiment είναι η ζωϊκή οικειότητα, ενώ το vouvoiment είναι το ιδιαζόντως ανθρώπινο, η απόσταση που την διεκδικεί το ανθρώπινο πρόσωπο ως συστατικό στοιχείο του να είναι άνθρωπος.
Να έρθω και στην λογοτεχνική περίπτωση του Jean-Paul Sartre και της Simone de Beauvoir.
Αυτό, όμως, που σκανδαλίζει εμένα με αυτήν την πρακτική, είναι γιατί δεν μιλάνε στους ανήλικους στον πληθυντικό, όπως βλέπουμε και στην ταινία. Μοιάζει να υποκρύπτεται μια οντολογία, που δεν μου αρέσει καθόλου. Ότι ας πούμε την ανθρώπινη ιδιότητα την αποκτάς με την ολοκλήρωση των συνειδησιακών σου λειτουργιών κατά την ενηλικίωση. Ή, αν όχι αυτό, τότε τουλάχιστον ότι το tutoiment ανήκει στην φάση της οικειότητας, από την οποία όμως ο ενήλικος διεκδικεί ως δικαίωμά του να φύγει. Αλλιώς προσβάλλεται ως προσωπικότητα.
Υπάρχουν αστεία παραδείγματα και σε γαλλικές αστυνομικές ταινίες, όπου ένας εκβιαστής απαγωγέας λ.χ. μιλάει στο θύμα του για να αποσπάσει λύτρα, σε άπταιστο πληθυντικό, σαν να λέμε: "Ακούστε να δείτε, σκουλήκι, αν δεν δώσετε τόσα Ευρώ μέχρι αύριο, το μωρό σας θα εκτελεστεί" κ.ο.κ.
Το πιο ενδιαφέρον, όμως, παράδειγμα, είναι στις ερωτικές σχέσεις. Στην εποχή μας, βέβαια, το "je t'aime" είναι ο κοινός τόπος, αλλά στα μυθιστορήματα παλαιότερων εποχών είναι συχνότατο το "je vous aime" ("σας αγαπώ")! Αυτό είναι κατανοητό ως κάποιο βαθμό, όταν σε παλαιότερες εποχές ένας επίδοξος εραστής- σύζυγος δεν έχει αναπτύξει λόγωι των κοινωνικών συνθηκών οικειότητα με το αντικείμενο του πόθου του, οπότε το "je vous aime" είναι στην αρχή μια ομολογία έρωτα επίσημη και θεσμική, πρόδρομο ισόκυρο με μια κατοπινή πρόταση γάμου. Υπάρχουν, όμως, και περιπτώσεις, όπου ο εραστής δεν περνάει ποτέ από το "je vous aime" στο "je t'aime".
Δυο λογοτεχνικά παραδείγματα: Στα μυθιστορήματα του 19ου αιώνα, είναι πολύ συνηθισμένο μοτίβο ο 18χρονος που ερωτεύεται μια απρόσιτη 30χρονη, συνήθως παντρεμένη, και η οποία είναι ένα άπιαστο ιδεώδες, μια τέλεια γυναίκα- χίμαιρα, που δεν μπορεί να την φτάσει ποτέ. Σε αυτές τις περιπτώσεις, λ.χ. στον Stendhal και τον Flaubert (στην "Συναισθηματική Αγωγή" προς την περίφημη Mme Arnoux) δεν πρόκειται ποτέ να της κάνει tutoiment, γιατί αν το έκανε θα ήταν σαν να παραδεχόταν την χρεωκοπία του ιδεώδους του, σαν να ομολογούσε ότι η τελειότητα που απέδωσε στην υπερβατική ερωμένη του ήταν κίβδηλη. Οι έρωτες αυτοί είναι εκ των προτέρων ορισμένοι να μείνουν ανεκπλήρωτοι και το "je t'aime" είναι όχι μόνο ανέφικτο, αλλά και απευκταίο. Ακόμη περισσότερο ο αφηγητής- alter ego του Marcel Proust στην σειρά "Αναζητώντας τον χαμένο χρόνο", ακόμη και μετά την ολοκλήρωση του έρωτα συνεχίζει το vouvoiment. (Όπως και γενικά όλοι οι αριστοκράτες του έργου μιλάνε στους/στις συζύγους τους στον πληθυντικό, ακόμη και μετά από πολλά χρόνια γάμου). Καθώς μάλιστα διαθέτει ισχυρή ενδοσκόπηση, μας αναλύει το δράμα του: Όσο το αντικείμενο του έρωτά του διαθέτει απόσταση, και ο έρωτας είναι ανολοκλήρωτος, τόσο η επιθυμία τον φλέγει. Όταν η ερωμένη του δίνεται, και διαφαίνεται η προοπτική της αμοιβαιότητας, τόσο η σχέση γίνεται πληκτική και ανυπόφορη. Οπότε το vouvoiment λειτουργεί ως το υπέρτατο αφροδισιακό, το κράτημα σε μια απόσταση που είναι απαραίτητη για να εξιτάρει τον ερώντα, ώστε να μπορεί να λειτουργήσει ερωτικά. Το tutoiment θα ήταν το απόλυτο ξενέρωμα, η ευτέλιση του έρωτα. Για να το θέσω με όρους λακανιανούς (ο Lacan είναι αυτός που εν πολλοίς δόμησε μια ψυχαναλυτική θεωρία, πάνω στο βίωμα που προδρομικά αναλύει ο Proust) το tutoiment ανήκει στο επίπεδο της ανάγκης (της φυσικής, της βιολογικής), ενώ το vouvoiment στο επίπεδο της επιθυμίας, η οποία διαιωνίζεται, ακόμη κι αν εκπληρωθεί η ανάγκη. Ή αλλιώς, το tutoiment είναι η ζωϊκή οικειότητα, ενώ το vouvoiment είναι το ιδιαζόντως ανθρώπινο, η απόσταση που την διεκδικεί το ανθρώπινο πρόσωπο ως συστατικό στοιχείο του να είναι άνθρωπος.
Να έρθω και στην λογοτεχνική περίπτωση του Jean-Paul Sartre και της Simone de Beauvoir.
Εβδομηκοστά γενέθλια: Μια καλή στιγμή ν' αρχίσεις να μιλάς στον ενικό στην σύντροφο της ζωής σου...Για πενήντα χρόνια ήταν σύντροφοι σαρκικοί και πνευματικοί, αλλά ποτέ (απ'όσο γνωρίζω/θυμάμαι) δεν της μίλησε στον ενικό! Στην αλληλογραφία τους σαφώς της γράφει "je vous aime" κτλ, πάντα στον πληθυντικό. Αυτό μάλλον πάει πακέτο με το συνειδησιακό "συμβόλαιο" που είχαν κάνει ότι ποτέ δεν θα παντρευτούν και δεν θα συνάψουν κανενός είδους νομική σχέση. Έτσι το vouvoiment γίνεται όρος που δηλώνει ότι ποτέ δεν θα γίνει ο ένας ιδιοκτησία του άλλου (όπως, υποτίθεται, ότι συμβαίνει στον αστικό γάμο), με λίγα λόγια γίνεται προϋπόθεση της υπαρξιακής αμοιβαιότητας ελευθερίας, το vouvoiment γίνεται όρος της "διυποκειμενικότητας", δηλαδή της δυνατότητας για συνύπαρξη και κοινότητα των υποκειμένων με τρόπο που να μην εκπίπτουν στο ότι το ένα θα γίνει αντικείμενο του άλλου με τρόπο κτητικό και (κατ-)αναλωτικό.
Πού θέλω να καταλήξω: Ότι όλη αυτή η ανθρωπολογία δεν με εκφράζει! Αν ήμουν στην θέση κάποιου μαθητή της ταινίας, και ο καθηγητής απαιτούσε τον πληθυντικό, θα συνέχιζα να του μιλώ στον Ενικό, μέχρι να πάρω αποβολή. Με εκφράζει περισσότερο αυτό που γινόταν στην Ελλάδα, πριν από τον 19ο αιώνα, οπότε εισήχθη το vouvoiment από την Γαλλία, το τότε πρότυπο πολιτισμού. Στον Ρωμηό (τον λεγόμενο "Βυζαντινό") αυτοκράτορα, ας πούμε, απευθυνόσουν στον Ενικό. Αφού, για να το πάμε στα άκρα, και στον Θεό τον ίδιο απευθυνόσουν στον ενικό, όπως ας πούμε στο "Πάτερ ημών" και σε όλες τις ευχές της Λειτουργίας. Και στην Τουρκοκρατία, νομίζω, το ίδιο θα ίσχυε, τουλάχιστον αν θεωρήσουμε την παροιμία "σφάξε με αγά μου, ν' αγιάσω"... Θεωρώ, λοιπόν, ως ελπιδοφόρο το ότι, όπως παρατηρώ, στην σύγχρονη διαδικτυακή επικοινωνία, ας πούμε σε διαλόγους σε blogs, σε fora κ.τ.ό. χρησιμοποιούμε πάντοτε τον ενικό, όταν απευθυνόμαστε στους άγνωστούς μας, ακόμη κι αν συμβεί να μάθουμε ότι ο συνομιλητής μας είναι πρόσωπο ηλικιωμένο (που αν τον βλέπαμε μπροστά μας, μάλλον θα του μιλούσαμε στον πληθυντικό, ή θα του ζητούσαμε άδεια για ενικό). Η διαδικτυακή αμεσότητα επανέφερε τον καθολικώς χρησιμοποιούμενο ενικό, παρά ή εξαιτίας της τοπικής απόστασης. Αυτό το εκλαμβάνω στην χειρότερη περίπτωση ως ένα είδος κατάρρευσης του κώδικα ευγενείας, ενώ στην καλύτερη ως μία (συν-)αίσθηση καθολικής οικειότητας μέσα στην κοινότητα του Διαδικτύου. Καιρός, λοιπόν, να στείλουμε το vouvoiment από 'κει πού 'ρθε: Στην Γαλλία!
ΥΓ. Για να είμαι ακριβοδίκαιος, έχω εντοπίσει κι ένα λογοτεχνικό παράδειγμα, όπου ο αφηγητής ενοχλείται από το vouvoiment και θα προτιμούσε το tutoiment: Στο "Παληοκόριτσο" (Traversuras de la Nina Mala) του Vargas Llosa (ο οποίος ήταν Παριζιάνος επί χρόνια), ο υπερπεντηκοντούτης ήρωας έχει μια εικοσιπεντάχρονη περίπου ερωμένη, και διαπιστώνει ότι ένας συνομηλικός της, με τον οποίο αυτή έχει ως φυσικό πιο πολλά κοινά, την γλυκοκοιτάζει. Σε μια φάση βγαίνουν οι τρεις τους, όπως επιτάσσει το νέο ερωτικό savoir vivre κι ο νεαρός αρχίζει να κάνει vouvoiment στον ήρωά μας, ενώ παράλληλα συνεχίζει το tutoiment προς την ερωμένη. Βέβαια, ο ήρωάς μας τα παίρνει στο κρανίο και συνειδητοποιεί ότι ή είναι ήδη ή πρόκειται πολύ σύντομα να γίνει κερατάς. Υπάρχει, λοιπόν, στην λογοτεχνία γαλλικής έμπνευσης αυτή η εξαίρεση που επιβεβαιώνει (νομίζω) τον κανόνα, αλλά, έπειτα, ο Llosa είναι Περουβιανός, όχι βέρος Γάλλος...
1 σχόλιο:
Εξαιρετικά κατατοπιστική και πλήρης η ανάλυσή σου. Μου έλυσε απορίες που είχα χρόνια τώρα για την ιδιάζουσα χρήση του πληθυντικού στις ταινίες του Rohmer (και όχι μόνο)....
Δημοσίευση σχολίου